Blog

Wstęp

Przepisy Kodeksu cywilnego w określonych sytuacjach przewidują możliwość orzeczenia przez sąd powszechny ubezwłasnowolnienia osoby fizycznej. Pojęcie ,,ubezwłasnowolnienia’’ nie zostało w żadnym stopniu zdefiniowane przez przepisy Kodeksu cywilnego. Ustawodawca w przepisach art. 13 i art. 16 Kodeksu cywilnego ograniczył się wyłącznie do określenia przesłanek umożliwiających orzeczenie ubezwłasnowolnienia. W oparciu o powołane przepisy prawne instytucję ubezwłasnowolnienia można próbować wyjaśnić jako ingerencję w sferę praw osobistych określonej osoby fizycznej. Zasadniczym celem instytucji ubezwłasnowolnienia jest ochrona interesów danej osoby.
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w orzeczeniu 3.12.1974 r. wydanym w sprawie o sygn. akt I CR 580/74:

,,Ubezwłasnowolnienie ma na celu ochronę interesu osobistego lub majątkowego osoby fizycznej oraz interesu jej otoczenia. Niedopuszczalne byłoby więc jego orzeczenie w sytuacji, w której rodzina lub bliskie otoczenie osoby zapewnia jej utrzymanie, świadczy wystarczającą pomoc i otacza niezbędną troską.’’

Należy również dodać, że:

,,Ubezwłasnowolnienie ma umożliwić obiektywnie optymalne ukształtowanie sytuacji osoby fizycznej, która sama nie może tego uczynić, a zatem ma na uwadze przede wszystkim jej dobro, rozumiane jako optymalny stan rzeczy.’’

(K. Piasecki (w:) K. Piasecki, Komentarz, s. 121; M. Pazdan (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, 1999, t. I, s. 74).

Na gruncie prawa polskiego można wyróżnić ubezwłasnowolnienie całkowite oraz ubezwłasnowolnienie częściowe. Zaznaczyć trzeba, iż mimo podobnego nazewnictwa obie instytucje są od siebie niezależne, odrębne i w sposób istotny różnią się od siebie celami i skutkami prawnymi.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Przepis art. 13 Kodeksu cywilnego wymienia dwie przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego, mianowicie:

• • ukończenie 13 lat przez osobę, która miałaby zostać ubezwłasnowolniona;
  • osoba, która miałaby podlegać ubezwłasnowolnieniu nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem w skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych w szczególności pijaństwa lub narkomanii.

,,Niemożność’’ kierowania swoim postępowaniem przez osobę fizyczną można określić jako:

,,brak mentalnego, świadomego kontaktu z otoczeniem i na niemożność intelektualnej oceny swojej sytuacji. Nie może jednak dotyczyć osób, które z powodu swojej ułomności lub inwalidztwa (np. wylewu, skutków wypadku, utraty wzroku, słuchu, mowy) mają, co prawda, bardzo utrudniony kontakt z otoczeniem, ale ich zdolności intelektualne nie zostały istotnie naruszone lub ograniczone.”

(T. Sokołowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna, wyd. II, red. A. Kidyba, Warszawa 2012, art. 13).

Podkreślić trzeba, że:

,,niemożność kierowania sobą musi występować aktualnie w chwili orzekania ubezwłasnowolnienia, a nie tylko potencjalnie, jako typowe spodziewane następstwo danej dysfunkcji.”

(por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 21.01.1971 r., II CR 655/70).

W postępowaniu o ubezwłasnowolnienie osoba, która miałaby podlegać ubezwłasnowolnieniu podlega obowiązkowemu badaniu przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa oraz psychologa. Wybór biegłych oraz ich liczba należy do decyzji sądu.
W orzecznictwie oraz w doktrynie dominuje pogląd, iż choroba psychiczna określonej osoby fizycznej nie jest samą w sobie przesłanką umożliwiającą orzeczenie ubezwłasnowolnienia, a wyłącznie przyczyną podstawowej przesłanki. Inaczej mówiąc, jeżeli choroba psychiczna nie powoduje niemożności samodzielnego kierowania swoim postępowaniem, to orzeczenie ubezwłasnowolnienia przez sąd jest niedopuszczalne (m.in. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 19.08.1971 r., I CR 297/71).
Natomiast, jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 18.05.1972 wydanym w sprawie o sygn. akt II CR 138/72:

,,Zaburzenia psychiczne wynikające z pijaństwa lub narkomanii muszą być zawsze połączone z kwalifikowanym skutkiem w postaci mentalnej dysfunkcji. Od stopnia tej dysfunkcji zależeć będzie celowość orzeczenia całkowitego albo tylko częściowego ubezwłasnowolnienia.”

Na zakończenie wypada również dodać, że:

,,do ubezwłasnowolnienia nie wystarcza ustalenie, że spełnione są przesłanki choroby psychicznej, niedorozwoju psychicznego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych. Musi ponadto zachodzić niemożność kierowania swym postępowaniem, gdy chodzi o ubezwłasnowolnienie całkowite, lub też potrzeba pomocy do prowadzenia spraw danej osoby – w wypadku ubezwłasnowolnienia częściowego. Ubezwłasnowolnienie musi być też celowe, czyli powinno uwzględniać cel, dla którego instytucja ubezwłasnowolnienia została powołana. Celem tym jest niesienie pomocy osobie, która ma być ubezwłasnowolniona, w załatwieniu jej spraw osobistych lub majątkowych.”

(Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3.12.1974 r., I CR 580/74).

Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd ustanawia opiekę, chyba że osoba ta pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską z racji wieku.
Skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zmiana statusu prawnego osoby ubezwłasnowolnionej, która traci zdolność do czynności prawnych.

Ubezwłasnowolnienie częściowe

W świetle art. 16 Kodeks cywilnego, ubezwłasnowolnienie częściowe może zostać orzeczone wobec osoby, która ukończyła 18 lat. Przyczyny orzeczenia ubezwłasnowolnienia częściowego są takie same, jak w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego.
Zasadniczą różnicą umożliwiającą poddanie określonej osoby fizycznej pod ubezwłasnowolnienie częściowe jest określenie, iż zaburzenia dysfunkcyjne powodują stan, który nie uniemożliwia całkowicie samodzielnego podejmowana bieżących spraw życia codziennego, a wyłącznie zachodzą okoliczności wymagające udzielenia pomocy w prowadzeniu tych spraw. Pomoc powinna odnosić się wyłącznie do czynności prawnych.

W uzasadnieniu wyroku z dnia 9.10.1974 r. wydanym w sprawie o sygn. akt I CR 500/74 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że:

,,osoba dotknięta zaburzeniami psychicznymi, co do której brak podstaw do ubezwłasnowolnienia całkowitego, może być ubezwłasnowolniona częściowo, jeżeli układ jej stosunków prawnych jest tego rodzaju, że zachodzi potrzeba zawierania przez nią czynności prawnych rozporządzających lub zobowiązujących, o których mowa w art. 17 Kodeksu cywilnego (zaciąganiu zobowiązań lub rozporządzaniu swoim prawem) a nieobjętych przepisem art. 20 Kodeksu cywilnego, czyli nienależących do drobnych bieżących spraw życia codziennego.”

Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo sąd ustanawia kuratora.
Skutkiem prawnym dla osoby ubezwłasnowolnionym częściowo jest częściowa zdolność do czynności prawnych.

Kto może złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie?

Postępowanie o ubezwłasnowolnienie może być wszczęte wyłącznie na wniosek. Uprawnionymi do wystąpienia z takim wnioskiem są:

• • małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
  • krewni w linii prostej oraz rodzeństwo osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
  • przedstawiciel ustawowy osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
  • prokurator;
  • Rzecznik Praw Obywatelskich.

Natomiast, uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie, oprócz wnioskodawcy są:

• • osoba, której dotyczy wniosek;
  • przedstawiciel ustawowy osoby, której wniosek dotyczy;
  • małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Postępowanie o ubezwłasnowolnienie toczy się z udziałem prokuratora.
Podkreślić trzeba, że zgodnie z przepisem art. 545 § 4 Kodeksu postępowania cywilnego, osoba, która złożyła do sądu wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny.

Ścieżka postępowania

Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych. W sprawach tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu (art. 544 Kodeksu postępowania cywilnego).

Wniosek o ubezwłasnowolnienie podlega opłacie sądowej w kwocie 100 zł.

Orzeczenie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może zapaść tylko po przeprowadzeniu rozprawy. Osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie powinna zostać wysłuchana przez sąd. Wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.

Zgodnie z treścią przepisu art. 552 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli z treści złożonego do sądu wniosku wynika, że ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, sąd (przed zarządzeniem doręczenia wniosku) zażąda w wyznaczonym terminie, przedstawienia świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby. Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa, sąd żąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej, a jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii – zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień.

W związku z tym, stan zdrowia opisany w treści przedmiotowego świadectwa ma wpływ na wybór lekarza – jeżeli u osoby, wobec której ma zostać orzeczone ubezwłasnowolnienia występują zaburzenia psychiczne (choroba psychiczna lub upośledzenie umysłowe), właściwy jest lekarz psychiatra, zaś jeżeli zainteresowany doznał urazu czaszkowo-mózgowego – lekarz neurolog.

O ubezwłasnowolnieniu całkowitym bądź częściowym sąd orzeka poprzez wydanie postanowienia. W treści postanowienia sąd powinien wskazać również przyczynę orzeczenia ubezwłasnowolnienia.

Kontakt

Jeśli potrzebujesz bardziej szczegółowej pomocy w powyższym temacie, zapraszam do kontaktu poprzez formularz kontaktowy: Formularz Kontaktowy.