Blog

Wprowadzenie – czym jest darowizna?

Darowizna jest jedną z umów nazwanych, uregulowanych przepisami Kodeksu cywilnego. Cechą charakterystyczną umowy darowizny jest jej nieodpłatność, która oznacza, że darczyńca dokonując na rzecz obdarowanego przysporzenia, nie może uzyskać jakiegokolwiek ekwiwalentu ani w chwili dokonania umowy darowizny, ani też w przyszłości. Inaczej mówiąc, zachowanie darczyńcy nie jest ukierunkowane na osiągnięcie jakiejkolwiek korzyści, w szczególności finansowej. Zasadniczym celem darowizny jest wzbogacenie obdarowanego kosztem majątku darczyńcy. W związku z powyższym należy uznać, że darowizna prowadzi do tzw. aktu szczodrobliwości.
Oświadczenie darczyńcy w zakresie dokonanej darowizny powinno zostać złożone w formie szczególnej stanowiącej formę aktu notarialnego (art. 890 § 1 zd. 1 Kodeksu cywilnego), a niezachowanie tej formy powoduje nieważność umowy darowizny (art. 73 § 2 Kodeksu cywilnego). Od tej zasady ustawodawca wprowadził wyjątek, że umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione (art. 890 § 1 zdanie drugie Kodeksu cywilnego, zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2004 r., III CK 382/03). ,,Darowiznę, która stała się ważna wskutek spełnienia świadczenia, nazywa się w doktrynie darowizną rękodajną’’. (G. Karaszewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, Warszawa 2019, art. 890).

Czy darczyńca może cofnąć darowiznę już dokonaną?

Zasadniczo z chwilą wykonania darowizny darczyńca traci uprawnienie do jej odwołania. Jednakże, na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego można wyróżnić dwie sytuacje, w których darczyńca może usiłować ją odwołać. Odwołanie darowizny jest możliwe w przypadku:

• • rażącej niewdzięczności obdarowanego wobec darczyńcy;
  • gdy w wyniku dokonanej darowizny darczyńca popadł w niedostatek.
    
    

Rażąca niewdzięczność

Na czym polega rażąca niewdzięczność? Przepisy Kodeksu cywilnego nie zawierają definicji legalnej ,,rażącej niewdzięczności’’ uzasadniającej odwołanie dokonanej już darowizny. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7.05.2003 r. wydanym w sprawie o sygn. akt IV CKN 115/01:

,,pod pojęcie rażącej niewdzięczności podpada tylko takie zachowanie obdarowanego, polegające na działaniu lub zaniechaniu (nieczynieniu) skierowanym bezpośrednio lub nawet pośrednio przeciwko darczyńcy, które, oceniając rzecz rozsądnie, musi być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę’’.

Zgodnie z poglądem wyrażonym przez doktrynę oraz orzecznictwo sądów powszechnych, ustalenie, czy określone zachowania obdarowanego można uznać za rażąco niewdzięczne wobec darczyńcy należą do oceny przez sąd powszechny rozpoznający określoną sprawę. Niewątpliwie, ocena okoliczności konkretnej sprawy powinna zostać dokonana przez pryzmat norm moralnych oraz celów, jakie realizuje umowa darowizny.

,,Rażącą niewdzięczność musi cechować znaczne nasilenie złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy szkody majątkowej. Czynami o rażącej niewdzięczności są: odmówienie pomocy w chorobie, odmowa pomocy osobom starszym, rozpowszechnianie uwłaczających informacji o darczyńcy, pobicia czy ciężkie znieważenia’’

(B. Burian, Odwołanie darowizny jako sankcja rażącej niewdzięczności (w:) Prace cywilistyczne, Acta UWr, Prace Cywilistyczne, pod red. E. Gniewka, Wrocław 1994, s. 13)

Rażąca niewdzięczność, uzasadniająca odwołanie darowizny, musi wystąpić po zawarciu umowy darowizny. Nie można powoływać się na zachowanie oceniane jako rażąco niewdzięczne, które miało miejsce przed zawarciem umowy darowizny. Dotyczy to również sytuacji, gdy darczyńca powziął wiedzę o określonym zachowaniu tuż po dokonaniu darowizny.
Zaznaczyć należy, iż rażąca niewdzięczność nie czyni darowizny nieważną z mocy prawa, zaś stanowi wyłącznie przesłankę do jej odwołania. Jeżeli darczyńca z tego prawa skorzysta, obdarowany ponosi od tego momentu odpowiedzialność na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Niedostatek darczyńcy

Podobnie jak w przypadku ,,rażącej niewdzięczności’’, przepisy Kodeksu cywilnego w żadnym stopniu nie wyjaśniają, co należy rozumieć poprzez pojęcie: ,,niedostatku’’. W praktyce, należy odnieść się do przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczących obowiązków alimentacyjnych (art. 60 § 2 i art. 133 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Na gruncie powołanej regulacji:

,,niedostatek oznacza niemożność zaspakajania usprawiedliwionych potrzeb własnymi siłami i środkami, a nadto obejmuje sytuacje, gdy darczyńca nie jest w stanie własnymi siłami wykonać ciążących na nim obowiązków alimentacyjnych’’.

(A. Janas [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom V. Zobowiązania. Część szczególna (art. 765–921(16)), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, art. 897).

W sytuacji dokonania darowizny, a następnie powołania się przez darczyńcę na okoliczność związaną z niedostatkiem, w świetle przepisu art. 897 Kodeksu cywilnego obdarowany może dokonać zwrotu przedmiotu darowizny albo dostarczyć darczyńcy środków utrzymania. W tym drugim przypadku zachodzi tzw. roszczenie quasi-alimentacyjne, którego granice są wyznaczone przez zakres usprawiedliwionych potrzeb darczyńcy oraz istniejące po stronie obdarowanego wzbogacenie.
Uprawnienie do żądania środków utrzymania, o którym mowa w art. 897 Kodeksu cywilnego ma charakter ściśle osobisty. Oznacza to, że roszczenie przysługuje wyłącznie darczyńcy będącemu osobą fizyczną i wygasa wraz z jego śmiercią. Uprawnienie te, nie przechodzi na spadkobierców darczyńcy. Co istotne, omawiane roszczenie nie przysługuje osobom, wobec których na darczyńcy ciąży obowiązek alimentacyjny i które z powodu jego niedostatku nie mogą uzyskać należnych im środków. Przepis art. 897 Kodeksu cywilnego nie stanowi żadnej prawnej podstawy do współodpowiedzialności osoby obdarowanej za zobowiązania alimentacyjne ciążące na darczyńcy.

Odwołanie darowizny

Odwołanie darowizny powinno nastąpić w formie pisemnej. Przepisy Kodeksu cywilnego nie wymagają przy tym dla skuteczności zachowania określonej formy szczególnej (np. aktu notarialnego), jak i również nie uzależniają skuteczności oświadczenia od zamieszczenia określonej treści. Oświadczenie odwołujące darowiznę ,,powinno zawierać jednoznaczny przekaz dla obdarowanego, że dokonaną na jego rzecz darowiznę darczyńca odwołuje. Darczyńca nie musi przy tym uzasadniać powodów, dla których odwołuje darowiznę’’. (L. Stecki (w:) J. Winiarz, Komentarz, t. II, 1989, s. 812).
Oświadczenie darczyńcy odwołujące darowiznę winno być skierowane do obdarowanego, natomiast skutek prawny złożone oświadczenie wywołuje dopiero z chwilą dojścia do obdarowanego w taki sposób, żeby mógł on zapoznać się z jego treścią. Jak wyjaśnił Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 15.12.1999 r. w sprawie o sygn. akt I ACa 651/99 oświadczenie odwołujące darowiznę ,,wywołuje jedynie skutek obligacyjny. Nie powoduje ono zatem powrotnego przejścia własności na darczyńcę. W tych przypadkach, gdy przedmiotem darowizny jest nieruchomość, skutek rzeczowy może zostać osiągnięty przez przeniesienie w drodze umowy własności darowanej nieruchomości z powrotem na darczyńcę. Złożenie oświadczenia woli w przedmiocie odwołania darowizny nieruchomości skutkuje upadkiem causa donandi, lecz nie unicestwia z mocy samego prawa prawnorzeczowego skutku umowy darowizny’’.
Inaczej mówiąc, zwrot darowizny powinien nastąpić albo w drodze zawartej między darczyńcą a obdarowanym umowy, albo w drodze powództwa o zobowiązanie obdarowanego do przeniesienia własności np. nieruchomości. W przypadku zasadności powództwa, wydane przez sąd orzeczenie powinno stwierdzać obowiązek po stronie obdarowanego do przeniesienia na rzecz darczyńcy (powoda) prawa własności określonej rzeczy (najczęściej dotyczy to sporów związanych z nieruchomościami). Wówczas, prawomocne orzeczenie sądu w tym przedmiocie zastępuje oświadczenie obdarowanego o przeniesieniu własności rzeczy (np. nieruchomości) na darczyńcę.

Kiedy nie można odwołać darowizny?

Rażąca niewdzięczność obdarowanego stanowi podstawę odwołania darowizny zarówno wykonanej, jak i tej, która nie została jeszcze wykonana. Należy jednak pamiętać, że uprawnienie związane z odwołaniem darowizny nie przysługuje w sytuacji, gdy:

• • darczyńca obdarowanemu przebaczył;
  • jeżeli upłynął rok od dnia, w którym osoba uprawniona do odwołania darowizny dowiedziała się o niewdzięczności obdarowanego.

Charakter prawny przebaczenia

,,Przebaczenie polega na tym, że darczyńca puszcza w niepamięć zachowanie obdarowanego i nie chce wywodzić z niego negatywnych skutków. Sformułowanie to nie oznacza dosłownego wymazania z pamięci doznanej przykrości, co wydaje się niemożliwe, ale nastawienie darczyńcy, zdecydowanego, aby w stosunkach z obdarowanym powrócić do czasów poprzedzających jego rażąco niewdzięczne zachowanie. W doktrynie mówi się, że jest to zdarzenie prawne podobne do oświadczenia woli, zjawisko faktyczne czy akt czysto uczuciowy’’.

(A. Janas [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom V. Zobowiązania. Część szczególna (art. 765–921(16)), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, art. 899).

Przepisy Kodeksu cywilnego nie określają formy prawnej przebaczenia, co oznacza, że może ono nastąpić również w sposób konkludentny. Pamiętać trzeba, że od chwili uzewnętrznienia przebaczenie nie może być odwołane.

Kontakt

Jeśli potrzebujesz bardziej szczegółowej pomocy w powyższym temacie, zapraszam do kontaktu poprzez formularz kontaktowy: Formularz Kontaktowy.