Blog

Wprowadzenie – czym jest zachowek?

Na gruncie prawa polskiego wyróżnia się dwie formy dziedziczenia majątku po zmarłej osobie, mianowicie z mocy ustawy (w przypadku braku testamentu) oraz z mocy testamentu (w sytuacji, gdy spadkodawca przed śmiercią sporządził testament). W przypadku dziedziczenia ustawowego, krąg osób uprawnionych oraz ich kolejność określają przepisy art. 931 – art. 940 Kodeksu cywilnego. Inaczej sytuacja wygląda w przypadku dziedziczenia testamentowego, gdzie spadkodawca teoretycznie może rozporządzić majątkiem oraz ustalić grono spadkobierców według własnego uznania. Trzeba pamiętać, że swoboda spadkodawcy w zakresie rozporządzania majątkiem w drodze testamentu podlega pewnej kontroli ze strony polskiego ustawodawcy. Przepis art. 991 Kodeksu cywilnego stanowi prawne zabezpieczenie interesów najbliższej rodziny spadkobiercy poprzez instytucję zwaną ,,zachowkiem’’.

Czym jest zachowek?
Jak mówi wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28.01.2021 r., I ACa 544/20:

,,Zachowek stanowi w pewnym sensie zastępczą formę dziedziczenia, ma bowiem zapewnić członkom najbliższej rodziny spadkodawcy korzyści związane ze spadkobraniem. Tak więc celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, wymienionych w art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Osoba należąca do kręgu podmiotów wymienionych w art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego ma bowiem prawo do uzyskania określonej korzyści ze spadku.’’

Osoby uprawnione

Uprawnienie do zachowku oparte jest na bliskiej więzi rodzinnej pomiędzy spadkodawcą a osobami uprawnionym. Oznacza to, że krąg osób uprawnionych jest ograniczony i przysługuje wyłącznie: małżonkowi spadkodawcy, dzieciom spadkodawcy oraz rodzicom spadkodawcy. Należ mieć na uwadze, iż uprawnienie do zachowku jest zależne od stanu faktycznego istniejącego w chwili otwarcia spadku. Zatem, jeśli spadkodawca pozostawił małżonka i dziecko, to tylko te podmioty będą uprawnione do zachowku. W takiej sytuacji rodzicom spadkodawcy nie będzie przysługiwał zachowek.

Jak obliczyć wysokość należnego zachowku?

W doktrynie przyjmuje się, że: ,,dla określenia na potrzeby obliczenia zachowku stanu czynnego spadku jako miarodajną traktować należy chwilę otwarcia spadku’’ (tak E. Niezbecka (w:) A. Kidyba, Komentarz KC, t.4, 2012, s.233).

1.  Pierwsza czynność w zakresie określenia wysokości należnego danemu uprawnionemu zachowku powinna zmierzać do ustalenia udziału spadkowego, który należałby się określonej osobie w sytuacji dziedziczenia ustawowego. Omawiany przepis art. 991 Kodeksu cywilnego określa regułę, zgodnie z którą wysokość należnego osobie uprawnionej zachowku odpowiada połowie wartości udziału, który przypadałby jej w sytuacji powołania do dziedziczenia w drodze ustawy. Odstępstwo od tej reguły zostało przewidziane dla małoletnich dzieci oraz dla osób trwale niezdolnych do pracy. Osoby te w świetle przepisów Kodeksu cywilnego określają grupę podmiotów uprzywilejowanych, bowiem ich zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który otrzymaliby przy w wyniku dziedziczenia ustawowego.
   Zaznaczyć trzeba, że:
   

   ,,artykuł 991 § 1 Kodeksu cywilnego nie wskazuje, w jakiej chwili ma istnieć niezdolność do pracy lub małoletniość uprawnionego z tytułu zachowku. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że roszczenie o zachowek powstaje w chwili otwarcia spadku, ta chwila powinna też decydować o wysokości zachowku – jedna druga czy dwie trzecie’’

   Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 1948 r., Wa.C. 219/48, PiP 1949, z. 11, s. 126.

   Natomiast, ,,przyjęcie jakiejkolwiek innej chwili (orzekania o obowiązku zapłaty, wystąpienia z żądaniem zapłaty) stwarzałoby niebezpieczeństwo przypadkowości i dowolności’’. (tak J. Pietrzykowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. J.I. Bielski, J. Ignatowicz, J. Pietrzykowski, Z. Resich, Warszawa 1972, s. 1909).
   Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku należy mieć na uwadze również przepis art. 992 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Wówczas, ustalony udział spadkowy należy następnie pomnożyć przez 1/2 lub 2/3, zaś otrzymany w ten sposób ułamek określa wysokość zachowku.

2.  Druga czynność zmierzająca do ustalenia wysokości zachowku polega na obliczeniu tzw. substratu zachowku. Dążąc do ustalenia substratu zachowku należy ustalić wartość czystą spadku.
   W jaki sposób? Otóż:
   

   ,,należy więc najpierw ustalić wartość stanu czynnego spadku przez zestawienie i wycenę wszystkich praw (aktywów) należących do spadku, następnie zaś – od tak ustalonej wartości stanu czynnego spadku – odjąć wartość stanu biernego (pasywów) spadku. Wreszcie do wartości czystego spadku dolicza się wartość darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę zarówno na rzecz spadkobierców powołanych jak i osób uprawnionych do zachowku’’.

   Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27.07.2018 r., I ACa 999/17.

Istota roszczenia

Roszczenie o zachowek jest roszczeniem pieniężnym. Odsetki za czas opóźnienia w jego spełnieniu biegną od daty wezwania dłużnika do zapłaty zgodnie z art. 455 Kodeksu cywilnego. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2010 r., II CSK 178/10, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2013 r., II CSK 403/12, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2014 r., V CSK 209/13)
Co do zasady, adresatami żądania o zapłatę zachowku są najczęściej spadkobiercy wyznaczeni w testamencie. Jednakże, jeśli od spadkobiercy nie można otrzymać zachowku, można domagać się zachowku od osoby obdarowanej darowizną zaliczoną do spadku. Oznacza to, że w określonym stanie faktycznym roszczenie może dotyczyć również spadkobiercy ustawowego.

Przedawnienie roszczeń

Roszczenie o zachowek staje się wymagalne w dacie ogłoszenia testamentu. Trzeba pamiętać, że przy dziedziczeniu testamentowym roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem 5 lat od daty ogłoszenia testamentu.

Kontakt

Jeśli potrzebujesz bardziej szczegółowej pomocy w powyższym temacie, zapraszam do kontaktu poprzez formularz kontaktowy: Formularz Kontaktowy.