Blog

Wprowadzenie

Przepisy Kodeksu cywilnego przewidują możliwość żądania zwrotu uiszczonych przez nas należności pieniężnych, bądź w określonych sytuacjach – również zwrotu środków wyegzekwowanych przez organy egzekucyjne na rzecz danego podmiotu. Roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 Kodeksu cywilnego) lub nienależnego świadczenia (art. 410 § 2 Kodeksu cywilnego) mają na celu ochronę niesłusznie zubożałej osoby w wyniku zaistniałych przesunięć majątkowych. Na czym dokładnie polega ,,bezpodstawne wzbogacenie’’ oraz czym różni się od ,,nienależnego roszczenia’’, wyjaśnia poniższy artykuł.

Bezpodstawne wzbogacenie

Instytucja bezpodstawnego wzbogacenia została uregulowana przepisem art. 405 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym:

,,Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.’’

W praktyce, jako przykład podstawy roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia można wskazać spłatę zobowiązania w oparciu o tytuł wykonawczy, który późniejszym czasie utracił moc prawną, czy spłatę wierzytelności wynikającej z określonej umowy cywilnoprawnej, która z określonych przyczyn została uznana za nieważną.

Treścią zobowiązania wynikającego z bezpodstawnego wzbogacenia jest ciążący na bezpodstawnie wzbogaconym obowiązek zwrotu zubożonemu korzyści uzyskanej bez podstawy prawnej. Podstawą do sformułowania roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest wykazanie przez zubożałego zaistnienia czterech przesłanek, mianowicie:

• • wzbogacenia określonego podmiotu,
  • zubożenia drugiego podmiotu,
  • związku pomiędzy wzbogaceniem a zubożeniem,
  • braku podstawy prawnej dla wzbogacenia.

Przepisy Kodeksu cywilnego nie określają terminu, w jakim powinno nastąpić wykonanie zwrotu należności uzyskanej w wyniku bezpodstawnego wzbogacenia. W związku poglądem dominującym w orzecznictwie, zastosowanie znajduje reguła prawna określona przepisem art. 455 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którą, jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 7.12.2017 r., I ACa 567/17).

Pamiętać trzeba, że:

,,zobowiązanie do zwrotu korzyści z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przechodzi na osoby, które objęły majątek wzbogaconego na drodze sukcesji uniwersalnej, w szczególności na jego spadkobierców‘’

(por. T. Sokołowski, w: A. Kidyba, Komentarz KC, t. 3, cz. 1, 2014, s. 361).

Omawiając instytucję bezpodstawnego wzbogacenia, warto w tym miejscu przytoczyć brzmienie przepisu art. 409 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym:

,,Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu’’

Odnośnie przedawnienia roszczeń wynikający z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. W doktrynie panuje zgodność, iż w związku z brakiem szczegółowej regulacji dotyczącej terminów przedawnienia, roszczenie z tego tytułu przedawnia się na podstawie przepisów ogólnych, a zatem stosuje się przewidziane w art. 118 Kodeksu cywilnego terminy przedawnienia – 6 lat dla roszczeń niezwiązanych z prowadzeniem działalności gospodarczej i 3 lat dla roszczeń związanych z tą działalnością (por. m.in. A. Raczyński, Przedawnie nie, s. 42; K. Pietrzykowski, w: K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 1, 2018, s. 1373).

Nienależne świadczenie

Nienależne świadczenie jest określane w doktrynie i w orzecznictwie jako szczególna odmiana bezpodstawnego wzbogacenia. Jak wynika z przepisu art. 410 § 2 Kodeksu cywilnego:

,,Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia’’.

Jak wyjaśnił Sąd Apelacyjny w Białymstoku w uzasadnieniu wyroku z dnia 13.09.2017 r. (I ACa 222/17):

,,roszczenie o zwrot nie należnego świadczenia uzasadnia już sam fakt jego spełnienia. Roszczenie to – a zatem możliwość żądania przez zubożonego zwrotu nienależnego świadczenia – powstaje już z chwilą spełnienia tego świadczenia’’

W praktyce, przykładem nienależnego świadczenia może stanowić omyłkowo zlecony na niewłaściwy rachunek bankowy przelew pieniężny, czy otrzymane świadczenie pieniężne z ZUS, mimo iż zaistniały przesłanki, wobec których świadczenie w określonym okresie nie powinno zostać uprawnionemu wypłacone.
Zobowiązanym do zwrotu nienależnego świadczenia może być tylko bezpośredni odbiorca określonego świadczenia, zaś uprawnionym tylko podmiot spełniający to świadczenie.

Co do terminów przedawnienia roszczeń. Przepisy dotyczące zwrotu nienależnego świadczenia, jak również przepisy ogólne odnoszące się do bezpodstawnego wzbogacenia nie zawierają żadnych szczególnych regulacji dotyczących przedawnienia roszczeń z tego tytułu. Wobec tego, należy stosować ogólne zasady przedawnienia roszczeń, zawarte w art. 117 Kodeksu cywilnego. Zaznaczyć należy, że bieg terminu przedawnienia roszczenia o zwrot świadczenia nienależnego, spełnionego bez podstawy prawnej, rozpoczyna się już od momentu jego spełnienia (por. A. Musiała, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15.1.2009 r., II PK 125/08).

Podsumowanie

Zarówno instytucja bezpodstawnego wzbogacenia, jak i nienależnego świadczenia ma na celu ochronę osób, które w wyniku określonych przesunięć majątkowych niesłusznie zubożały. W przypadku chęci uzyskania dodatkowych informacji lub wsparcia prawnego, zapraszam serdecznie do kontaktu z Kancelarią.

Kontakt

Jeśli potrzebujesz bardziej szczegółowej pomocy w powyższym temacie, zapraszam do kontaktu poprzez formularz kontaktowy: Formularz Kontaktowy.